J.Baron: Γνωριμία με την επιστήμη της λήψης αποφάσεων
Για κάποιους η λήψη μιας απόφασης γίνεται πολύ δύσκολα και ακολουθείται κάποιες φορές από ανασφάλεια ή τύψεις. Άραγε υπάρχουν σωστές αποφάσεις και πώς μπορούμε να οδηγήσουμε τον εαυτό μας σε αυτές; Είναι ηθικό να αποφασίζουμε με βάση τα συμφέροντά μας; Ο καθηγητής ψυχολογίας του πανεπιστημίου της Pennsylvania Jonathan Baron έχει αφιερώσει πολλά χρόνια έρευνας στην επιστήμη της λήψης αποφάσεων και το σχετικό του βιβλίο μετρά τέσσερις εκδόσεις. Στα ενδιαφέροντα πεδία με τα οποία έχει ασχοληθεί πρέπει να αναφέρουμε φυσικά και τη βιοηθική. Το δίλημμα της σωστής απόφασης στον επαγγελματικό αλλά και τον προσωπικό τομέα έχει ταλανίσει τους περισσότερους από εμάς και οι αλλαγές που έφερε η πανδημία, σίγουρα επηρέασε τον τρόπο σκέψης μας. Για όλους αυτούς τους λόγους, αλλά και για το περιεχόμενο των απαντήσεων, η συνέντευξη αυτή αξίζει να διαβαστεί.
Είναι ηθικά λάθος να νοιαζόμαστε για τα συμφέροντά μας και να αποφασίζουμε σύμφωνα με αυτά;
Προτιμώ να σκέφτομαι την ηθική ως θέμα επιλογών και όχι πράξεων. Εσείς ρωτάτε για έναν συγκεκριμένο τύπο πράξης χωρίς να λέτε ποια είναι η εναλλακτική. Έτσι, η ερώτησή μου εδώ (και παντού!) είναι «σε σύγκριση με τι»; Προτιμώ επίσης να σκέφτομαι το ηθικό/ανήθικο ως ένα θέμα με διαβάθμιση, όχι με διακριτές κατηγορίες. Έτσι, σε γενικές γραμμές, η ηθική της μιας επιλογής, σε αντίθεση με μια άλλη, όταν οι συνθήκες είναι ίδιες, είναι μεγαλύτερη όταν με την επιλογή του κάποιος κάνει περισσότερο καλό ή λιγότερο κακό σε όλους αυτούς που επηρεάζονται. Και είναι μικρότερη (πιο ανήθικη επιλογή) όταν κάνει περισσότερο κακό ή λιγότερο καλό σε όλους αυτούς που επηρεάζονται. Η λέξη “όλοι” περιλαμβάνει και εσάς που παίρνετε την απόφαση μεμονωμένα. Όταν ενεργείς εγωιστικά δίνοντας περισσότερο βάρος στα δικά σου συμφέροντα από εκείνα των άλλων, βλάπτοντας έτσι τους άλλους για να βοηθήσεις τον εαυτό σου, ή να αποφύγεις να βλάψεις τον εαυτό σου, αυτό είναι πράγματι λιγότερο ηθικό, αλλά είναι θέμα βαθμού σύγκρισης. Όλοι έχουμε όρια στο πόσο διατεθειμένοι είμαστε να θυσιαστούμε για τους άλλους. Αν αγνοήσουμε εντελώς τα συμφέροντα των άλλων, όπως ρωτάτε, αυτό μπορεί να είναι επικίνδυνο. Δεν ξέρουμε καν πόσο κακό μπορεί να κάνουμε.
Τέσσερις εκδόσεις για το «Thinking and Deciding», αυτό σημαίνει ότι πολλοί άνθρωποι ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα για αυτό το θέμα και ίσως σημειώνονται διαφορές με το πέρασμα των χρόνων. Υπάρχουν ορισμένοι τρόποι που θα μας βοηθήσουν να εκπαιδεύσουμε τον εαυτό μας στη λήψη αποφάσεων;
Νομίζω ότι στην προσπάθεια να καταλάβει κάποιος την ιδέα του ενεργού ανοιχτού μυαλού, η σκέψη μπορεί να βοηθήσει. Αυτό σημαίνει να είμαστε δίκαιοι με τις επιλογές που μπορεί να μην είναι αυτές που ήταν η αρχική μας προτίμηση και πρέπει να βεβαιωθούμε ότι έχουμε λάβει υπόψη εναλλακτικές επιλογές, επιχειρήματα και στόχους. Σημαίνει επίσης να βασιζόμαστε σε άλλους, όταν ΑΥΤΟΙ έχουν ωφεληθεί από αυτό το είδος αυτοκριτικής σκέψης.
Σε μεγάλο μέρος της ζωής μας, στηριζόμαστε στις αρχές (π.χ. γιατρούς και νοσηλευτές) ή άτομα που ισχυρίζονται ψευδώς ότι είναι οι αρχές. Εκείνοι που αξίζουν την προσοχή μας είναι εκείνοι των οποίων οι απόψεις έχουν περάσει από μια διαδικασία ανάλυσης και κριτικής. Η καλή δημοσιογραφία το κάνει αυτό γιατί ελέγχονται οι πηγές και ούτω καθεξής. Η επιστήμη το κάνει αυτό γιατί οι επιστήμονες κρίνουν ο ένας τον άλλον. Τίποτα δεν είναι τέλειο, κανείς δεν έχει δίκιο όλη την ώρα. Αλλά εκείνοι που σκέφτονται έτσι είναι πολύ πιο πιθανό να έχουν δίκιο από εκείνους που απλώς απορρίπτουν απόψεις με εξαιρετική (αλλά αδικαιολόγητη) αυτοπεποίθηση.
Η πανδημία άλλαξε τη ζωή μας και σίγουρα τον τρόπο σκέψης μας. Πολλοί άνθρωποι αποφάσισαν να αλλάξουν δουλειά, άλλοι αποφάσισαν να αναζητήσουν ένα όνειρο ή να αφήσουν τον σύντροφό τους. Είναι αυτές οι αποφάσεις που οδηγούνται από μια δυνατή εμπειρία οι σωστές;
Ισως ναι. Ισως όχι. Εάν έχετε κολλήσει σε μια ρουτίνα, τότε το να βγείτε έξω για λίγο μπορεί να βοηθήσει. Ή θα μπορούσαν να είναι παρορμητικά λάθη, που έγιναν με πολύ λίγη σκέψη για το μέλλον, για τον εαυτό σας και τους άλλους.
Αν δεχτούμε το γεγονός ότι δεν υπάρχουν σωστές αποφάσεις, αλλά αποφάσεις που εξυπηρετούν έναν στόχο καλύτερα σε ένα σημείο της ζωής μας, θα ήταν αυτή η αποδοχή μια καλή αρχή για να κάνουμε επιλογές χωρίς τύψεις;
Δε συμφωνώ ότι “δεν υπάρχουν σωστές αποφάσεις”. Και οι αποφάσεις θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη όλους τους σχετικούς στόχους, όχι μόνο “έναν στόχο”. Αυτό είναι κομμάτι της ενεργά ανοιχτόμυαλης σκέψης. Οι τύψεις δεν είναι απαραίτητα ένα κακό πράγμα, και η αποφυγή τους μπορεί να μην είναι ένας σωστός στόχος. Αν εσείς απλά παίρνετε σωστές αποφάσεις, θα πρέπει να ελαχιστοποιήσετε τη λύπη, τις τύψεις και την ενοχή. Αλλά δε θα ελαχιστοποιήσετε την απογοήτευση. Πολλές καλές αποφάσεις εμπεριέχουν κίνδυνο και οι κίνδυνοι μπορεί να αποδειχθούν μεγάλοι, χωρίς δικό σας λάθος.
Mental Health Research Institute, Ann Arbor, ca. 1968. (Φωτογραφία του Ken Abrams)
Έχετε γράψει επίσης για τη βιοηθική. Πιστεύετε ότι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την επιστήμη και την τεχνολογία για την εξυπηρέτηση των επιθυμιών μας; Πού σταματά το δικαίωμα της αυτοδιάθεσης;
Φυσικά πιστεύω ότι η επιστήμη και η τεχνολογία είναι χρήσιμες. Δεν είμαι σίγουρος τι είναι το «δικαίωμα αυτοδιάθεσης». Αν σημαίνει το δικαίωμα απαίτησης για πληρωμή για δεδομένα που συλλέχθηκαν από εσάς κατά τη διάρκεια ιατρικής εξέτασης, δε βλέπω τι ωφελεί ο νόμος να επιβάλλει ένα τέτοιο δικαίωμα. Αν σημαίνει το δικαίωμα επιλογής του θανάτου, νομίζω ότι είναι καλή ιδέα για τον νόμο να προστατεύσει τους ανθρώπους από παρορμητικές και μη αναστρέψιμες κακές αποφάσεις, αλλά κάποια στιγμή μπορεί να είναι απολύτως λογικές.
Είναι καλή ιδέα να αξιολογήσουμε προσεκτικά τις νέες τεχνολογίες. Αλλά νομίζω η “αρχή της προφύλαξης” (επικυρώθηκε με διάφορους τρόπους από την ΕΕ) πάει πολύ μακριά. Οι νέες τεχνολογίες έχουν κινδύνους, αλλά το να μην τις χρησιμοποιούμε επίσης ενέχει κινδύνους. Γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, για παράδειγμα, θα μπορούσαν να ωφελήσουν τους φτωχούς σε όλο τον κόσμο περισσότερο, εάν η ΕΕ επρόκειτο να εγκρίνει κάτι τέτοιο. Η αποτυχία υιοθέτησης τεχνολογιών μπορεί να βλάψει τους ανθρώπους, όπως ακριβώς απρόβλεπτες επιπτώσεις από την υιοθέτησή τους μπορούν να βλάψουν τους ανθρώπους. Χρειαζόμαστε μία ισορροπία. Οι ερευνητές πειραματίζονται τώρα με «γονιδιακές ορμές» προς αντικατάσταση των κουνουπιών με άλλα που δε μεταδίδουν την ελονοσία. Και πάλι, εμείς πρέπει να προχωρήσουμε με προσοχή, αλλά η “παρέμβαση στη φύση” δεν αποτελεί πρόβλημα από μόνη της. Έχουμε περάσει εδώ και καιρό το σημείο ανησυχίας για αυτό.
Υπάρχει κάποιος τομέας στην ψυχολογία στον οποίο χρειάζεται να εστιάσουμε περισσότερο;
Αν εννοείτε αν “κάποιος τομέας είναι σε κακή κατάσταση”, ναι η κοινωνική ψυχολογία. Θα έλεγα μακάρι να εξαφανιστεί. Οι μέθοδοι τείνουν να είναι τρομερές και τα συμπεράσματα συχνά οδηγούνται από την πολιτική παρά από τα δεδομένα. Νομίζω επίσης ότι η νευροεπιστήμη είναι υπερ-τιμημένη. Δεν πρόκειται να αντικαταστήσει την ψυχολογία, παρόλο που πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι μπορεί να λύσει όλα τα προβλήματα. Δεν μπορεί.
Αν εννοείτε αν “υπάρχει κάποιος τομέας που χρειάζεται περισσότερη έρευνα”, τότε υποθέτω ότι θα έλεγα την αναπτυξιακή ψυχολογία. Νομίζω ότι επιβραδύνεται από νομικούς περιορισμούς στην έρευνα, όπως αυτοί που αφορούν στη χρήση ήδη συγκεντρωμένων δεδομένων. (Οι χώρες διαφέρουν σημαντικά στους κανόνες τους, που επίσης αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου. Στη Δανία, ήταν κάποτε δυνατό να αποκτηθεί πρόσβαση σε τεστ IQ για ολόκληρο τον πληθυσμό, μαζί με άλλα σχετικά δεδομένα, όπως ο αριθμός και η ηλικία των παιδιών. Αυτό οδήγησε σε κάποιες σημαντικές ανακαλύψεις σχετικά με τις επιπτώσεις του μεγέθους της οικογένειας και της γέννησης.)
Ποιο είναι το βιβλίο που άλλαξε τον τρόπο σκέψης σας;
Πάρα πολλά από αυτά! Και φυσικά εξαρτάται από την ηλικία και το υπόβαθρο μου ως αναγνώστης. Όταν ήμουν στο λύκειο διάβαζα πολύ και τα πράγματα που διάβαζα τότε δεν έχουν τόσο νόημα 60 χρόνια μετά. Ίσως λοιπόν η πιο άμεση απάντηση στην ερώτησή σας είναι “Οι πύλες της αντίληψης” του Άλντους Χάξλεϊ. Με ενδιέφερε για τα ψυχεδελικά φάρμακα και όταν ήμουν στο κολέγιο το ενδιαφέρον μου για εκείνα επηρέασαν τις αποφάσεις μου σχετικά με την ειδικότητά μου: εγώ επέλεξα «βιοχημικές επιστήμες» παρά «ψυχολογία», αν και πέρασα στην ψυχολογία μετά από δύο χρόνια, όταν ενδιαφέρθηκα για άλλα πράγματα. Αλλά αυτό σίγουρα δεν είναι το βιβλίο που θα συνιστούσα σε άλλους τώρα. Και αυτό θα εξαρτηθεί από το ποιοι είναι οι άλλοι.