L.Svendsen: Ο βραβευμένος φιλόσοφος που έγραψε για όσα μας απασχολούν
Αν, όταν ακούτε «φιλόσοφος-καθηγητής πανεπιστημίου», έρχεται στο μυαλό σας ένας μεγάλος ηλικιακά άνθρωπος που λέει δυσνόητα πράγματα, τότε ο Lars Fredrik Händler Svendsen έρχεται να σας διαψεύσει. Ο βραβευμένος Νορβηγός φιλόσοφος, καθηγητής πανεπιστημίου στην πόλη Μπέργκεν, είναι στην πραγματικότητα ένας υπέροχος συνομιλητής. Η συζήτησή μας δεν περιστρέφεται μόνο γύρω από τα ενδιαφέροντα θέματα που αναλύει στα βιβλία του, τα οποία μάλιστα έχουν μεταφραστεί σε 29 γλώσσες, (και στα ελληνικά). Από τη μόδα μέχρι τον κορονοϊό και από τους κυνικούς φιλοσόφους μέχρι την πηγή της πλήξης στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου, η συνέντευξη αυτή που μου παραχώρησε, θα μπορούσε να είναι μία μέρα μαθήματος στην αγαπημένη μας σχολή. Μπλοκάκι ανά χείρας λοιπόν και κρατάμε σημειώσεις…
photo by Simen Kjellin
Στο βιβλίο σας A Philosophy of Boredom ερευνάτε μια από τις βασικές ανησυχίες της εποχής μας. Ποια είναι η διαφορά μεταξύ της δικής μας πλήξης και αυτής που βίωσαν οι άνθρωποι σε προηγούμενες εποχές; Πρέπει να κατηγορήσουμε την τεχνολογία για την πλήξη μας; Έχουμε γίνει λιγότερο δημιουργικοί;
Υπάρχουν πρόωρες μορφές ανίας, όπως αυτή που ο Σενέκας αναφέρει ως tedium vitae ή οι χριστιανοί στοχαστές του Μεσαίωνα ως acedia, αλλά φαίνεται να είναι ένα πολύ πιο περιθωριακό φαινόμενο από τη σύγχρονη πλήξη. Η πλήξη μας έχει εκδημοκρατιστεί, διατίθεται σε όλους, και όχι μόνο στους λίγους, όπως οι ευγενείς και οι κληρικοί. Ένας από τους κύριους λόγους για αυτό είναι απλά το υψηλό βιοτικό επίπεδο που έχουν οι πολλοί. Εάν βρίσκεστε στο χείλος της πείνας, έχετε πολλά προβλήματα, αλλά η πλήξη πιθανότατα δεν είναι ένα από αυτά. Αν ήθελα να επισημάνω μια πτυχή της εποχής μας, είναι ότι φαίνεται να έχουμε χάσει πολλές από τις εσωτερικές πηγές μας για την αντιμετώπιση της πλήξης.
Σε έρευνες , κατά τις οποίες όσοι συμμετέχουν πρέπει να επικεντρωθούν εξ ολοκλήρου στις σκέψεις τους για μόλις έξι έως δεκαπέντε λεπτά, οι περισσότεροι αναφέρουν ότι δυσκολεύονται αρκετά ή πολύ. Οι περισσότεροι από αυτούς, όταν έχουν την ευκαιρία να «κάνουν ζαβολιά» παίζοντας με τα τηλέφωνά τους κ.λπ., το κάνουν. Μία μελέτη επέτρεψε στα άτομα να σπάσουν τη μονοτονία προκαλώντας ένα επώδυνο ηλεκτροσόκ στον εαυτό τους. Το ένα τέταρτο των γυναικών και τα δύο τρίτα των ανδρών έκαναν ακριβώς αυτό. Στην πραγματικότητα, ένα άτομο σόκαρε τον εαυτό του 190 φορές σε δεκαπέντε λεπτά. Αυτές οι μελέτες είναι ένα τέστ της ικανότητας που έχει κάποιος να αντέξει την πλήξη, όπως και οι μελέτες της μοναξιάς, αλλά αποκαλύπτουν και την ανικανότητα να νιώσει κάποιος γεμάτος με τον εαυτό του, όταν απομακρύνονται οι εξωτερικοί περισπασμοί. Η χρόνια ανάγκη για απόσπαση της προσοχής είναι ένα σημάδι συναισθηματικής ανωριμότητας. Και οι τρέχουσες τεχνολογίες μας – ειδικά τα έξυπνα τηλέφωνά μας – μας παρέχουν μια ατελείωτη ροή περισπασμών, υπονομεύοντας περαιτέρω την ανάπτυξη εσωτερικών πηγών. Όπως το βλέπω, ο Πασκάλ είχε δίκιο λέγοντας ότι η πλήξη περιέχει αυτο-διορατικότητα ή μάλλον τη δυνατότητα αυτο-ενόρασης. Ή, όπως το έθεσε ο Νίτσε, «Εκείνος που ενδυναμώνει εντελώς τον εαυτό του ενάντια στην πλήξη, ενδυναμώνεται και εναντίον του εαυτού του».
Είστε βραβευμένος φιλόσοφος και ασχολείστε στα βιβλία σας με πολλές βασικές έννοιες όπως η ελευθερία, η μοναξιά, ο φόβος. Είναι πιο δύσκολο στις μέρες μας να είμαστε ελεύθεροι, χαρούμενοι, ασφαλείς ή οι άνθρωποι δεν ήταν ποτέ πραγματικά ελεύθεροι να επιλέξουν και να ζήσουν όπως θέλουν;
Βρισκόμαστε, φυσικά, σε μια πολύ ειδική κατάσταση αυτή τη στιγμή, καθώς ο ιός COVID-19 προκαλεί όλεθρο στις κοινωνίες μας. Πέρα από αυτό, θα έλεγα ότι ο σημερινός κόσμος μας είναι πιο πιθανό να παρέχει σε ένα άτομο δυνατότητες για την πραγματοποίηση της ελευθερίας και της ευτυχίας από οποιαδήποτε προηγούμενη κοινωνία. Η ελευθερία μας ήταν πάντα περιορισμένη, και είναι πιο περιορισμένη σε ορισμένες κοινωνίες από άλλες, αλλά αν ορίσουμε την ελευθερία με όρους που έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν να ζήσουν ένα είδος ζωής από ένα άλλο, δεν βλέπω κανένα προγενέστερο σημείο στην ιστορία που αυτές οι δυνατότητες ήταν περισσότερες από σήμερα. Εκτός από την τρέχουσα κατάσταση με τον COVID-19, δηλαδή.
Ο απόλυτος φόβος μας είναι το να πεθάνουμε μόνοι. Ποιος είναι ο μεγαλύτερος φόβος σας; Έχετε καταφέρει να ελέγξετε τις σκέψεις σας;
Ο μεγαλύτερος φόβος μου δεν είναι ο ίδιος ο θάνατός μου – δεν βιάζομαι να πεθάνω, αλλά όποτε έρθει η ώρα μου, νομίζω ότι θα είμαι συμφιλιωμένος με αυτό. Ο δικός μου είναι μάλλον ένας φόβος μη συμβεί κάτι στους ανθρώπους για τους οποίους νοιάζομαι περισσότερο.
Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πράγματα που λέτε στο βιβλίο Work είναι ότι έχουμε αυτήν την παρανόηση ότι, εάν είμαστε καλοί και επιτυχημένοι στη δουλειά μας, θα είμαστε ευτυχείς. Βασίζουμε τη ζωή μας σε αυτήν την πεποίθηση και θυσιάζουμε πολλά πράγματα, όπως για παράδειγμα τον ελεύθερο χρόνο. Αλλά υπάρχει μια αντίφαση εδώ: χρειαζόμαστε χρήματα και αναγνώριση για να επιβιώσουμε στον τομέα μας και για να κερδίσουμε χρήματα, αλλά αν φτάσουμε στον στόχο μας, κάτι λείπει, γιατί για να το επιτύχουμε, πρέπει να αφήσουμε πίσω μας πολλά πράγματα. Είναι εφικτό να κάνουμε μια επιλογή και να είμαστε ικανοποιημένοι με τις ζωές και τις δουλειές μας σε έναν κόσμο κρίσης;
Το πρόβλημα είναι ίσως ότι περιμένουμε πάρα πολλά από τη δουλειά. Εάν στοχεύετε στην ευτυχία στη ζωή – και εάν ο Αριστοτέλης είχε δίκιο υποστηρίζοντας ότι η ευτυχία είναι το μόνο πράγμα που στοχεύουμε ως αυτοσκοπό – τότε η δουλειά πιθανότατα θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην αναζήτησή σας για ευτυχία. Ωστόσο, χρειάζεστε κάτι περισσότερο στη ζωή σας από απλώς μία δουλειά. Η δουλειά δεν είναι ζωή. Εάν περιμένετε ότι η εργασία θα σας προσφέρει το απόλυτο νόημα ή την ευτυχία στη ζωή, θα απογοητευτείτε. Το ίδιο ισχύει για την αγάπη, τη φιλία, την τέχνη και όλα τα άλλα πράγματα. Δεν υπάρχει απόλυτο νόημα. Τίποτα δεν αρκεί από μόνο του. Από την άλλη πλευρά, η λύση σε αυτό το πρόβλημα είναι δύσκολο να είναι απλή, κυνική. Οι πρώτοι κυνικοί ήταν, φυσικά, μια ομάδα φιλοσόφων στην αρχαία Ελλάδα που αναγνώρισαν ότι η ζωή δεν είναι εύκολη και πίστευαν ότι είχαν βρει τον τέλειο τρόπο να αντιμετωπίσουν το γεγονός αυτό. Η φιλοσοφία τους μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: «Τίποτα δεν έχει σημασία». Υπάρχουν πολλά ακόμη να ειπωθούν για τους κυνικούς, αλλά αυτό είναι το πραγματικό συμπέρασμα. Φυσικά έκαναν λάθος έχοντας αυτή την πεποίθηση. Όλα τα είδη των πραγμάτων έχουν σημασία. Δεδομένου ότι η δουλειά έχει γίνει πολύ πιο απρόβλεπτη από ό,τι στο παρελθόν – σίγουρα δεν έχετε πλέον την ίδια δουλειά για μια ζωή – μπορεί να φαίνεται σοφό να βασίζεστε λιγότερο σε αυτήν για το καλό σας. Ωστόσο, μια τέτοια στάση μπορεί να οδηγήσει σε αδιαφορία για την εργασία και τότε σίγουρα δεν θα συνεισφέρει πολύ στη ζωή σας, εκτός από την πηγή εισοδήματος. Πιστεύω ότι κάποιος πρέπει μάλλον να δεσμευτεί για να εργαστεί, καθώς μια τέτοια δέσμευση αποτελεί προϋπόθεση για την εύρεση γνήσιου νοήματος σε αυτήν, αλλά από την άλλη πλευρά, η εργασία πρέπει να θεωρείται μόνο ως πηγή ενδιαφέροντος μεταξύ άλλων.
Κάθε πτυχή της ζωής μπορεί να συμβάλει στην εξέλιξη, ακόμα κι αν δεν το συνειδητοποιήσουμε. Πώς μπορεί η μόδα να επηρεάσει τομείς όπως η τέχνη, η πολιτική και η φιλοσοφία;
Πραγματικά πιστεύω ότι η μόδα, αν αυτό σημαίνει συγκεκριμένα το ντύσιμο, έπαψε να είναι πολύ σημαντική επιρροή. Φυσικά, οι άνθρωποι εξακολουθούν να ανησυχούν για το πώς ντύνονται, αλλά το τι φορούν, δεν έχει πολλή σημασία. Νομίζω ότι η μόδα βρίσκεται σε κατάσταση περισσότερο ή λιγότερο δημιουργικής ακινητοποίησης τουλάχιστον για 25 χρόνια τώρα. Ωστόσο, αν κοιτάξουμε τη λογική της μόδας, έχει γίνει τόσο διαδεδομένη που είναι δύσκολο να σκεφτούμε οποιονδήποτε τομέα στον οποίο δεν είναι σχεδόν κυρίαρχη δύναμη. Υπάρχει αυτή η συνεχής ώθηση για να βρούμε κάτι νέο, σαν η καινοτομία να είναι μια ποιότητα από μόνη της, και η διαρκής ανάγκη να αντικαταστήσει αυτό που ήταν. Υπό αυτήν την έννοια, οι ζωές μας διέπονται από τη λογική της αιώνιας επανάληψης του νέου, δηλαδή της μόδας.
Τα βιβλία σας έχουν μεταφραστεί σε 29 γλώσσες. Βλέπετε διαφορές στον τρόπο με τον οποίο πολλά άτομα αντιδρούν στις απόψεις σας; Ποιο ήταν το πιο ενδιαφέρον μήνυμα που λάβατε από έναν αναγνώστη;
Αυτό που με εξέπληξε περισσότερο, είναι μάλλον πόσο παρόμοιες είναι οι αντιδράσεις από αναγνώστες σε διαφορετικές χώρες. Για παράδειγμα, την πρώτη φορά που πήγα στην Κίνα για να δώσω μερικές διαλέξεις, ανησυχούσα ότι τα έργα μου – που σε μεγάλο βαθμό περιστρέφονταν γύρω από τον ατομικισμό στη δυτική, ύστερη νεωτερικότητα – απλώς δεν θα είχαν καμία σχέση με το κοινό αυτό, αλλά αυτό δεν συνέβη. Το κοινό, ειδικά το νεότερο, κατανοούσε πλήρως αυτό για το οποίο μιλούσα. Τα τελευταία δύο χρόνια, μία από τις χώρες όπου έχω λάβει τις περισσότερες επιστολές από τους αναγνώστες, είναι στην πραγματικότητα το Ιράν. Αυτό υπογραμμίζει ξεκάθαρα ότι μοιραζόμαστε μια κοινή ανθρωπότητα, και το είδος των πραγμάτων που μας ενοχλεί, τείνει να υπερβαίνει έναν συγκεκριμένο χρόνο και τόπο. Το είδος των γραμμάτων που έχουν για μένα περισσότερη αξία, είναι από εκείνους που γράφουν ότι είχαν μια μεγάλη δυσκολία και πώς η ανάγνωση ενός βιβλίου μου τους βοήθησε να βρουν μια νέα κατεύθυνση στη ζωή.
Έχετε γράψει ότι «Οι παραδόσεις έχουν αντικατασταθεί από τρόπους ζωής». Βλέπετε ότι σε λίγα χρόνια οι παραδόσεις δεν θα υπάρχουν ακόμη και σε χώρες με σημαντικό παρελθόν όπως για παράδειγμα η Ελλάδα;
Βλέπω αυτές τις «παραδόσεις» περισσότερο ως κάτι που χρησιμοποιούμε ως «γαρνιτούρα» στις επιλογές του τρόπου ζωής μας, ως κάτι που είναι πολύ δεσμευτικό για το είδος της ζωής που ακολουθούμε. Στις νεωτεριστικές ή παραδοσιακές κοινωνίες, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι το είδος της ζωής που πρέπει να ακολουθηθεί είναι, ως ένα βαθμό, αυτονόητο, αφού καθορίζεται ουσιαστικά από το κοινωνικό πλαίσιο. Οι παραδοσιακές κοινωνίες παρέχουν μια πολύ πιο ξεκάθαρη κατανόηση του τι πρέπει να έχει μεγαλύτερη σημασία στη ζωή, επειδή η παράδοση περιορίζει τη διαθεσιμότητα των επιλογών και συχνά δεν παρέχει πολλές γνώσεις για άλλους τρόπους ζωής.
Υπάρχει προφανώς λιγότερη αυτονομία σε τέτοιες κοινωνίες, αλλά είναι ευκολότερο να βρεις το νόημα της ζωής, γιατί δεν χρειάζεται να το αναζητήσεις. Στις σύγχρονες κοινωνίες, ωστόσο, το κοινωνικό πλαίσιο είναι πολύ πιο πλουραλιστικό – ή κατακερματισμένο. Αντ ‘αυτού, υπόκειται σε μεγάλο βαθμό σε ρητή ατομική επιλογή. Η συνεχής και ρητή αναζήτηση για αυτοπραγμάτωση μαρτυρεί επίσης το γεγονός ότι το άτομο συχνά αποτυγχάνει στην αναζήτηση του εαυτού του. Το σύγχρονο άτομο μπορεί να έχει απελευθερωθεί από την εξουσία της παράδοσης, αλλά αυτό σημαίνει ότι φέρει επίσης ένα νέο είδος ευθύνης για τον εαυτό του, ιδίως για το πώς έχει εξελιχθεί. Η συμμετοχή σε κοινωνικές ομάδες εξακολουθεί να είναι απαραίτητη για την ταυτότητα, αλλά στις μέρες μας ο άνθρωπος συνήθως ανήκει σε ένα ευρύτερο φάσμα ομάδων, οι οποίες όλες συμβάλλουν στην ταυτότητά μας. Ωστόσο, η συμμετοχή σε αυτές τις ομάδες βασίζεται συχνά σε μια χαλαρή δέσμευση και αυτό είναι το βασικό χαρακτηριστικό της αυτοκατανόησης του φιλελεύθερου ατόμου, ότι υπάρχουν πάντα επιλογές εξόδου. Οι αξίες, και κατά συνέπεια οι ταυτότητες, είναι σε μεγαλύτερο βαθμό κάτι που πρέπει να επιλέξει ο καθένας. Και αυτό που αποκαλούμε «παράδοση» έχει γίνει αντικείμενο επιλογής, παρά κάτι που δίνεται.
Ποιον αρχαίο φιλόσοφο θαυμάζετε; Υπάρχουν αγαπημένα αποφθέγματα; Η ελληνική φιλοσοφία περιλαμβάνεται στα μαθήματα που κάνετε στους μαθητές σας;
Υποθέτω ότι η απάντησή μου θα έπρεπε να είναι ο Αριστοτέλης, απλώς και μόνο λόγω της μνημειώδους κλίμακας των έργων του. Ωστόσο, πρέπει να παραδεχτώ ότι έχω επίσης μία αδυναμία στον Διογένη, τον κυνικό, τον πρώτο και μεγαλύτερο «πανκ-ρόκερ» στην ιστορία της φιλοσοφίας – παρόλο που δεν συμφωνώ μαζί του, μου αρέσει η στάση του. Διδάσκω ελληνική φιλοσοφία στους μαθητές μου, ειδικά την ηθική και πολιτική φιλοσοφία του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Ο κορονοϊός έφερε μια άλλη πραγματικότητα στη ζωή μας. Γίναμε πιο απόμακροι και φοβόμαστε. Πόσο εύκολο θα είναι να επιστρέψουμε στις προηγούμενες ζωές μας, όταν βρεθεί μια θεραπεία; Είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε ή πρέπει να δούμε αυτή τη δοκιμασία ως ευκαιρία για επανεκκίνηση, για να αλλάξουμε τη διαδρομή μας;
Όταν αντιμετωπιστεί η ιατρική κρίση, η οικονομική κρίση- που προκλήθηκε από την ιατρική- θα παραμείνει. Το κύριο ερώτημα είναι σε ποιο βαθμό αυτό θα οδηγήσει σε μια πολιτική κρίση, στην οποία θα επικρατήσει η απομόνωση, ο εθνικισμός και ο αριστερός και δεξιός λαϊκισμός. Ελπίζω ότι τα κάπως βαρετά, σταθερά φιλελεύθερα-δημοκρατικά κόμματα θα αποδειχθούν τα πιο αξιόπιστα τόσο σε περιόδους κρίσης, όσο και σε πιο φυσιολογικές στιγμές. Αναφορικά με τις διαπροσωπικές μας σχέσεις, πιστεύω ότι θα επανέλθουν στο φυσιολογικό, όταν μπορέσουμε να αφήσουμε μακριά τις μάσκες, να πλησιάσουμε ο ένας τον άλλο και να συνεχίσουμε την καθημερινή μας ζωή όπως παλιά. Ή τουλάχιστον έτσι ελπίζω…
